Verantwoordelijkheid in organisaties is een gecompliceerd onderwerp. Recent speel ik veel met twee vragen: (1) wie is er verantwoordelijk, de leidinggevende of de werknemer en (2) wanneer kan de verantwoordelijkheid op een organisatie geschoven worden? Deze vragen hangen altijd samen met hun context, toch is het interessant om er in abstractie naar te kijken. Is het per definitie zo dat degene die ‘op de rode knop drukt’ de schuldige is? We zullen het zien.
Case: de rode knop
De rode knop staat symbool voor het in gang zetten van iets desastreus. Misschien is het de lancering van een kernkop a la Hollywood films. Misschien is het de werknemer die de Toyota productie start. Laten we zeggen dat de rode knop in dit geval de productie in gang zet van enigszins gebrekkige speelgoedauto’s. We nemen aan dat de persoon die op de knop drukt op de hoogte is van de mankementen, maar de productie moet starten van zijn baas. Kan de werknemer weigeren?
Werknemers die weigeren en autoriteit: Milgram experiment
We willen graag geloven dat mensen meester zijn van hun eigen lot. Helaas ligt dit nogal gecompliceerd, dat is onder andere aangetoond door Stanley Milgram. Milgram is bekend van het Milgram experiment. In dit experiment wordt mensen gevraagd mee te werken aan een (fictief) experiment waarin getest wordt hoe mensen leren. De proefpersoon zit in een kamer, voor een apparaat dat elektrische schokken toedient aan een persoon in een andere kamer. Deze persoon moet vragen beantwoorden en steeds als hij een foutief antwoord geeft, krijgt hij een grotere schok. De persoon in de andere kamer is een acteur en krijgt geen echte schokken, maar de proefpersoon is hier niet van op de hoogte. De test is hoe snel de proefpersoon stopt met het toedienen van steeds sterkere schokken, in het originele experiment mocht de professor die het experiment begeleid tot driemaal zeggen dat het experiment door moest worden gezet (tegenwoordig werkt dit anders). Het resultaat: meer dan 50% van de deelnemers zou een dodelijke elektrische schok toedienen.
Voor meer informatie, bekijk hier een recent Milgram experiment:
Kortom: autoriteit is enorm krachtig, het is moeilijk te zeggen wanneer een werknemer die verteld wordt wat hij moet doen (helemaal) verantwoordelijk is voor zijn daad.
Zijn de Leidinggevenden dus verantwoordelijk?
Autoriteit is dus erg krachtig. Maakt dat de leidinggevende verantwoordelijk? Ook hier valt iets op af te dingen: de leidinggevende is ook onderhevig aan een soort autoriteit: de organisatie.
Organisaties en discours: bedwongen door een taalomgeving
Een organisatie is ook een omgeving met daarin een cultuur, behoeften (van financieel tot sociaal) en druk van bovenaf. Michel Foucault heeft hier een sterk boek over geschreven: Discipline, toezicht en straf. Kort door de bocht omschreven is dit een studie van hoe omgevingen mensen beïnvloeden en voor een groot deel hun handelen kunnen bepalen. Dit beïnvloeden kan heel subtiel zijn: bijvoorbeeld door de connotatie van een specifiek woord, tot iets heel concreets, bijvoorbeeld een zeer specifieke functieomschrijving, om terug te grijpen op het voorbeeld van de leidinggevende die opdracht geeft om op de rode knop te drukken.
Dus hoe kan zelfs de hoogste leidinggevende uiteindelijk verantwoordelijk zijn? Ook hij is onderhevig aan zijn omgeving: de organisatie. Aan aandeelhouders of schuldeisers, om maar iets te noemen.
Daarnaast zou complete verantwoordelijkheid ook gevaarlijk kunnen zijn: stel dat leidinggevenden en directeuren alleen enorm veilige beslissingen zouden nemen? Dat zou ook problemen kunnen veroorzaken. Om dat op te lossen hebben we iets bijzonders bedacht: we kunnen ook een organisatie verantwoordelijk stellen voor een handeling.
De organisatie als rechtspersoon, de organisatie als verantwoordelijke
De organisatie kan worden aangeklaagd; bijvoorbeeld voor mislukte producten, voor een kind dat bijna stikt in een los auto-onderdeel, van de productielijn die eerder genoemd is. Hier zijn verschillende redenen voor: de voornoemde bescherming van leidinggevenden, de voornoemde beperkte mogelijkheid tot verantwoordelijkheid van leidinggevenden en werknemer. Het resultaat is dat een construct, de organisatie, iets dat niet in staat is om een handeling te verrichten, de verantwoordelijkheid moet dragen. De organisatie wordt aangeklaagd, niet de werknemer en niet de leidinggevende.
Gelukkig bestaan er gereedschappen om helderheid te scheppen: functieomschrijvingen, termen als eindverantwoordelijkheid, etc. Door vooraf op te schrijven wie verantwoordelijk is, proberen we dus helderheid te verkrijgen. Maar na het lezen van voorgaande, heb ik sterke twijfels of dit een goede manier is om te bepalen wie verantwoordelijk is. Wat denkt u?
Geef een reactie